Brudnica mniszka (Lymantria monacha L.), owad należący do rzędu motyli (Lepidoptera), rodziny brudnicowatych (Lymantriidae) jest drugim po osnui gwiaździstej owadem mogącym zagrozić trwałości dominującej w Nadleśnictwie Lubliniec sośnie.

Jest motylem nocnym, potocznie nazywanym ćmą. Motyl żyje około dwa tygodnie. Przez ten czas nie pobiera pokarmu. Samce giną zaraz po kopulacji, a samice wkrótce po złożeniu jaj. Motyle latają w porze nocnej. Lot odbywa się najczęściej pomiędzy godz. 20:00 a 1:00, natomiast jego kulminacja przypada w godz. 20:30-23:00. Najbardziej sprzyjające warunki do rójki to ciepłe i parne wieczory przed deszczem.

Brudnica mniszka jest gatunkiem wykazującym tendencje do masowych pojawów (gradacji), a jej żery dosyć często osiągające nasilenie klęskowe mają konsekwencje gospodarcze i ekologiczne. Jej gradacje mają charakter pandemiczny (wielkoobszarowy). Dotychczas największą i najgroźniejszą w skutkach na terenie Polski była gradacja mniszki w latach 1978-1985. Wówczas łączny obszar opanowanych drzewostanów osiągnął około 7 mln ha. Następna gradacja brudnicy mniszki miała miejsce w latach 1991-1994, a powierzchnię zagrożonych drzewostanów w 1994 roku oceniono na około 757 tys. ha. Ponownie w roku 2003 w wielu rejonach Polski liczebność brudnicy mniszki znacznie wzrosła stanowiąc zagrożenie dla ponad 300 tys. drzewostanów. W następnych latach zagrożenie drzewostanów ze strony tego gatunku znacznie zmalało. Prognoza  zagrożenia  drzewostanów  sosnowych  przez  brudnicę  mniszkę  w  2017  r.,  opracowana  na podstawie  kontroli  lotu  motyli  (samic)  tego  owada  w  2016  r. wskazuje na możliwość znacznego wzrostu zagrożenia ze strony tego szkodnika.

Owad ten jest typowym polifagiem, czyli organizmem wielożernym, żeruje prawie na wszystkich gatunkach drzew iglastych (szczególnie na sośnie i świerku) oraz liściastych, a także na krzewach i roślinach runa leśnego.

Brudnica mniszka wyrządza szkody w stadium gąsienicy, która zjadając igły pozbawia drzewo aparatu asymilacyjnego, czego następstwem jest ograniczenie fotosyntezy i oddychania, a w efekcie końcowym najczęściej śmierć drzewa. Jedna gąsienica w ciągu swego życia uszkadza około 300 igieł sosnowych lub około 1000 igieł świerkowych.

Motyle brudnicy mniszki, zarówno samice jak i samce, mają dużą zmienność ubarwienia. Oprócz form jasnych występują formy ciemniejsze, Lymantria monacha var. eremita Ochs., oraz prawie czarne, Lymantria monacha var. atra Linst. Ciemne formy spotyka się częściej u samców niż u samic.

Gatunek ten cechuje wyraźny dymorfizm płciowy, czyli duże zróżnicowanie wyglądu zewnętrznego samic i samców. Samica jest większa od samca. Czułki samicy są słabo piłeczkowane, prawie nitkowate, a samczyka silnie grzebykowate. Odwłok samic ma kształt spiczasty, a u samców zakończony jest pędzelkowato. Zarys siedzącego motyla-samca przypomina trójkąt równoboczny, a siedzącej samicy trójkąt równoramienny.

Wzajemne odszukiwanie się płci ułatwiają charakterystyczne substancje wydzielane przez samice-feromony. Czułki samczyka zawierają od kilku do kilkunastu włoskowatych receptorów zapachowych zaopatrzonych w komórki czuciowe pobudzane przez dosłownie kilka drobin specyficznej substancji-feromonu seksualnego. Samiec lecąc pod wiatr, wyławia grzebykowatymi czułkami nęcącą woń. Kiedy samiec wyjdzie poza smugę zapachową, wyzwala się u niego odruch zygzakowatych, poszukujących ruchów doprowadzających go z powrotem na właściwą drogę. Samczyk świeżo wylęgłą, ale jeszcze nie zapłodnioną samicę wyczuwa z odległości około 500 m.

Jednym z ważnych elementów prognozowania pojawu brudnicy mniszki jest obserwacja lotu motyli.

Kontrolę lotu motyli-samców prowadzimy za pomocą pułapek typu „abażur" z syntetycznym feromonem płciowym/seksualnym o nazwie „Lymodor" (jest to gumowy korek nasycony substancją o nazwie „disparlur" będącą syntetycznym analogiem substancji jaką w naturze produkują samice brudnicy mniszki).  Pułapki lokalizujemy w stałych miejscach w drzewostanie, co umożliwia monitorowanie zagęszczenia populacji brudnicy mniszki. Kontrolę odłowionych motyli wykonuje się od początku dekady lipca II do końca II dekady września.

Obserwacje prowadzone przy pomocy pułapek feromonowych nie służą jednak do określenia ewentualnego zagrożenia przez brudnicę mniszkę. Jest to obserwacja pomocnicza w określeniu kulminacji rójki motyli mniszki.

Podstawą oceny zagrożenia drzewostanów ze strony brudnicy mniszki jest obserwacja siedzących motyli–samic na pniach drzew.

Do obserwacji i ich liczenia przystępujemy w okresie kulminacji rójki wyznaczanym właśnie w oparciu o analizę przebiegu lotu samców. Liczba odławianych motyli samców wzrasta do momentu pojawienia się samic. Ich pojawienie się powoduje dezorientację samców dla których syntetyczny feromon staje się znacznie mniej atrakcyjny, niż naturalny feromon płciowy wydzielany przez samice. W konsekwencji zmniejsza się liczba samców mniszki trafiających do pułapek z syntetycznym feromonem. Spadek liczby odławianych motyli samców oraz ewentualne spostrzeżenia motyli samic na strzałach drzew jest sygnałem rozpoczęcia się kulminacji rójki. Wieloletnie obserwacje wskazują, że na terenie Nadleśnictwa Lubliniec kulminacja rójki przypada zwykle na przełomie lipca i sierpnia (zależy to zawsze od warunków pogodowych).

Po ustaleniu terminu kulminacji rójki przystępuje się do przeglądu drzewostanów stosując tzw. „metodę jednorazowych przejść". W sytuacji spostrzeżenia w trakcie prowadzonego przeglądu drzewostanów motyla(i) samic brudnicy mniszki na strzałach drzew przystępuje się do właściwej oceny liczebności samic motyli brudnicy mniszki, tj. liczenia na transekcie. Metoda transektu polega na liczeniu samic brudnicy mniszki na 10 kolejno wybranych drzewach w miejscu o największym zagęszczeniu populacji, zlokalizowanym podczas jednorazowego przejścia przez oddział wzdłuż wytyczonego transektu.

Na podstawie przeprowadzonej latem ubiegłego roku kontroli lotu brudnicy mniszki na terenie Nadleśnictwa Lubliniec ujawniono wyłącznie stany ostrzegawcze na terenie 3 Leśnictw: Lubliniec, Solarnia i Łagiewniki na łącznej powierzchni 72 ha. Na pniach drzew odnotowano łącznie 3 szt. motyli-samic brudnicy mniszki. Maksymalna liczba samic motyli, jaką w ubiegłym roku zarejestrowano na 1 drzewie to 1 szt.

Jeżeli dostrzegą Państwo w lesie pułapki w kształcie lampionu proszę ich nie dotykać i nie niszczyć. Służą one nam, leśnikom monitorować i regulować populacje opisanego gatunku motyla.